Þunglyndi

Geðheilsa

Rúnar Helgi Andrason sálfræðingur og Engilbert Sigurðsson geðlæknir.

Við þekkjum öll að lundin getur verið breytileg frá einum tíma til annars. Stundum liggur illa á okkur og við finnum til leiða og jafnvel depurðar. Við tökum þá gjarnan til orða á þá leið "að það liggi fremur illa á okkur í dag." Stundum liggur einstaklega vel á okkur og við erum sérlega vel fyrirkölluð. Oftast eru slíkar sveiflur eðlilegar. Ef sveiflurnar ganga hins vegar út fyrir ákveðin mörk og fara að hafa áhrif á daglegt líf dögum eða vikum saman er líklegt að um sjúklegt ástand sé að ræða. Slíkt gerist hjá einstaklingum sem eiga við þunglyndi eða geðhvörf að stríða.

Þunglyndi felur þó ekki einungis í sér dapra lund, heldur fylgja ýmsar breytingar á hugsun, hegðun og líkamsheilsu þunglyndi. Eftir því sem einkennin verða fleiri og tíðari eða meira viðvarandi hafa þau snarari áhrif á daglegt líf. Þunglyndi eykur líkur á vinnutapi, erfiðleikum í samböndum og skipbroti í námi eða vinnu. Það gerir horfur þeirra sem eiga við líkamleg veikindi að etja verri (öll endurhæfing verður t.d. erfiðari) og ýtir oft undir ofneyslu áfengis og annarra vímugjafa. Hætta á ofnotkun verkjalyfja, svefnlyfja og róandi lyfja eykst einnig.

Hvað einkennir þunglyndi?
Við þekkjum mörg þunglyndiseinkenni af eigin raun og vitum að þau geta haft margvísleg áhrif á hegðun okkar, líðan, hæfni, viðhorf og líkamlega heilsu. Þótt einkennin séu margvísleg og að vissu marki einstaklingsbundin, má greina þau í nokkra meginflokka:

Breytt atferli
Ýmiss konar kvartanir, t.d. um peningaleysi, vinnuna, hávaða, umhverfið, einsemd, skort á ást og umhyggju og verri einbeitingu en áður. Einnig óvirkni, oft er dregið úr samskiptum við aðra, mæting í vinnu versnar, erfiðleikar við að tjá sig og tala við aðra verða oft áberandi, tilhneiging til þess að liggja fyrir uppi í rúmi gætir oft, minnkuð kynlífslöngun og vanræksla eigins útlits. Lítil ánægja fer að fylgja því sem áður var gaman. Þá eru sjálfsvígshótanir og sjálfsvígstilraunir einnig nokkuð algengar hjá einstaklingum með þunglyndi, einkum ef hlutaðeigandi neytir áfengis eða annarra vímugjafa reglulega. Sjálfsvígshugsanir eru mjög algengar í langvinnu eða alvarlegu þunglyndi og endurspegla iðulega vonleysi og/eða sektarkennd. Stundum endurspegla slíkar hótanir þó einkum reiði í garð ættingja og vina.

Breytt tilfinningaviðbrögð
Tómleiki, depurð, sumir upplifa frekar dofnar tilfinningar en aðrir finna sárari og áleitnari tilfinningar en áður. Þreyta er algeng, einnig kvíði, spenna, eirðarleysi, leiði, áhugaleysi, aukin sektarkennd, vantraust á eigin getu, aukin viðkvæmni, tíðari grátur en áður.

Skert hæfni
Lakari félagshæfni, minna skopskyn en áður, verri skipulagshæfni og minnkuð hæfni til þess að leysa vandamál daglegs lífs.

Breytt viðhorf
Lakara sjálfstraust, sjálfsmyndin neikvæðari en áður, svartsýni, vonleysi, hjálparleysi, eiga von á hinu versta, sjálfsásakanir, sjálfsgagnrýni, sjálfsvígshugsanir. Algengt er að finnast sem aðrir hafi yfirgefið sig eða séu að gefast upp á samskiptum því fylgir minnkaður áhugi á samskiptum við aðra, kynlífi, mat, drykk, tónlist og hverju því sem venjulega vekur áhuga einstaklingsins.

Líkamleg einkenni
Erfiðleikar með svefn (erfitt að sofna, sofa mikið eða vakna snemma), minnkuð kynhvöt, breytt matarlyst (aukin eða minnkuð), þyngdaraukning eða þyngdarminnkun, meltingartruflanir, hægðartregða, höfuðverkir, svimi, sársauki og aðrar álíka kvartanir eða einkenni.

Þótt segja megi að söknuður geti verið hjálpleg tilfinning sem hvetji mann til þess að eiga aftur samskipti við fólk sem skiptir mann máli, verður það sama ekki sagt um þær margvíslegu breytingar sem lýst er hér að ofan: Þær eru hamlandi á öllu sviðum mannlegs lífs og leiða iðulega af sér ómældar þjáningar hins veika og hans nánustu.

Örlyndi
Einkennist af breyttu atferli þar sem viðkomandi getur orðið nánast eins og gangandi orkubolti sem þarf sífellt að hafa eitthvað fyrir stafni. Líkt og í þunglyndi er nokkuð einstaklingsbundið hvaða einkenni eru mest áberandi, en eftirfarandi einkenni eru algeng:

• Óeðlileg eða óhófleg gleði miðað við aðstæður.
• Óvenjuleg skapstyggð eða mjög aukinn pirringur.
• Minnkuð svefn- og hvíldarþörf.
• Aukin skrafhreifni/tjáningarþörf sem a.m.k. nánustu taka eftir.
• Aukinn hraði hugsunar, jafnvel svo að nýjar og spennandi hugsanir flæða stjórnlaust fram.
• Aukin kynhvöt.
• Aukin afthafnasemi og orka.
• Skert dómgreind og því fylgir oft aukin áhætta í fjármálum, í starfi og einkalífi.
• Breytt framkoma almennt í samskiptum í samræmi við ofangreint. 

Fylgja aðrar raskanir þunglyndi?
Þunglyndi birtist oft og tíðum samhliða öðrum geðrænum vandamálum. Kvíðaraskanir eru þar algengastar. Algengt er að kvíði sé til staðar hjá þeim sem eru þunglyndir. Kvíðamerki koma þá fram jafnhliða þunglyndiseinkennum og því er nauðsynlegt að taka einnig á þeim í meðferð. Ekki er alltaf ljóst hvort um einn sjúkdóm sé að ræða í þessum tilvikum og kvíðinn sé hluti af þunglyndisrófi hlutaðeigandi eða hvort tvær aðskildar geðraskanir séu til staðar hjá sama einstaklingi samtímis.

Eru til mismunandi undirflokkar þunglyndis?
Fræðimenn hafa sett fram hugmyndir um ýmsar tegundir þunglyndis sem greina má frá venjulegum leiða eða sorgarviðbrögðum. Dæmi um undirflokka þunglyndis eru skammdegisþunglyndi eða fæðingarþunglyndi. Meðferðin er í megindráttum hin sama nema þegar geðhvörf eiga í hlut og því skipta undirflokkarnir oftast ekki miklu máli þegar hugsað er um leiðir til að ná betri líðan. Hér verður lýst stuttlega nokkrum undirflokkum þunglyndis.

Djúp geðlægð (Major depression-depressive episode)
Einkennist af einu eða fleirum tímabilum þar sem hlutaðeigandi finnur fyrir þunglyndiseinkennum sem skulu hafa varað að í a.m.k. 2 vikur. Lundin er þung, áhugi lítill eða enginn og getan til að gleðjast minnkar greinilega eða hverfur. Þreyta og framtaksleysi verður ráðandi. Sjálfsmat lækkar, svartsýni eða vonleysi einkennir gjarna hugsanir. Matarlyst og svefn breytast gjarnan (skerðast eða aukast), sektarkennd verður oft áberandi og einbeiting ófullnægjandi. Þessu ástandi fylgja iðulega einhver líkamleg óþægindi (höfuðverkur t.d.). Margir fyllast vanmætti og óska þess að þeir vakni ekki upp að morgni eða finna hvernig sjálfsvígshugsanir sækja á og geta orðið mjög áleitnar og tælandi. Í alvarlegu þunglyndi getur vonleysi og sektarkennd valdið því að einstaklingurinn verður sannfærður um að aðrir séu betur komnir án hans. Slík vanlíðan skerðir verulega getu einstaklingsins til að vinna, læra, hvílast, borða og taka þátt í athöfnum sem áður voru gefandi eða áhugaverðar.

Óyndi (Dysthymia)
Einkennist af þrálátri þungri lund sem hefur staðið yfir nær látlaust í a.m.k. 2 ár. Einstaklingar sem þjást af óyndi geta t.d. lýst líðan sinni á þann hátt að þeir sjái nánast aldrei glaðan dag eða nái ekki að hrista af sér drungann. Þunglyndiseinkennin eru þó færri og vægari en í djúpri geðlægð og raska ekki eins mikið hæfni manna til að taka þátt í lífinu með eðlilegum hætti. Áhættan á djúpri geðlægð er hins vegar mjög mikil eða um 10% á ári hjá þessum hópi.

Geðhvörf (Bipolar disorder eða manic depressive illness)
Einnig þekkt sem geðhvarfasýki og tvískauta lyndisröskun, er ekki eins algeng lyndisröskun og þunglyndi. Geðhvörf eru á hinn bóginn þrálátari sjúkdómur sem alla jafna á sér líffræðilegri rætur. Geðhvörf einkennast af sveiflukenndu hugarástandi sem felur í sér bæði uppsveiflur (örlyndi) og niðursveiflur (þunglyndi). Einnig eru iðulega einhver tímaskeið þar sem þunglyndis- og örlyndiseinkenni geta verið til staðar samtímis (mætti nefna slíkt tvílyndi). Í örlyndi (oflæti/manía) getur einstaklingurinn verið ör, skrafhreifinn og fullur orku. Örlyndi hefur áhrif á hugsunarhátt, dómgreind og félagslega hegðun og veldur oft alvarlegum vandamálum og árekstrum við umhverfið.

Hverjir verða þunglyndir?
Þunglyndi er ein algengasta ástæða fötlunar og lífsgæðaskerðingar um allan heim. Það er þó aðeins nýlega sem þessi sjúkdómur hefur náð athygli heilbrigðisyfirvalda um allan heim og hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (World Health Organization) sett þunglyndi í fjórða sæti þeirra sjúkdóma sem valda mestri fötlun og lífsgæðaskerðingu. Út frá sömu forsendum verður þunglyndi orðin önnur algengasta ástæða fötlunar og lífsgæðaskerðingar í heiminum árið 2020, næst á eftir kransæðasjúkdómi sem einnig verður vaxandi vandamál eftir því sem meðalævilíkur jarðarbúa aukast.

Alvarlegt þunglyndi leggst á a.m.k. 25% kvenna og 12% karla á einhverjum tímapunkti í lífi þeirra. Þrátt fyrir að árangursrík meðferð sé til staðar við þunglyndi eru margir sem þjást mánuðum og árum saman og tíðni sjálfsvíga er því miður há meðal þessara einstaklinga. Einkennin geta hins vegar tekið sig upp aftur og er mikilvægt að meðhöndla þau ávallt sem fyrst með öllum tiltækum ráðum sem reynst hafa hinum veika vel á fyrri þunglyndistímabilum.

Talið er að einn af hverjum 10 með endurtekið þunglyndi endi líf sitt fyrir eigin hendi. Athygli vekur að fleiri karlmenn taka líf sitt en konur þrátt fyrir hærri tíðni þunglyndis og sjálfsvígstilrauna hjá konum. Tengist það m.a. því að karlmenn nota oftar alvarlegri leiðir til að reyna að enda líf sitt. Þunglyndi kemur fram hjá öllum aldurshópum þótt tíðnin sé breytileg eftir aldri, t.a.m. hvað hæst hjá konum á aldrinum 20-40 ára í erlendum rannsóknum og á meðal aldraðra. Þættir eins og áföll, erfiðar félagslegar aðstæður, líkamleg veikindi og erfðir eru þó sterkari áhættuþættir en kyn og aldur.

Þunglyndi meðal kvenna
Þunglyndi er tvöfalt algengara meðal kvenna en karla. Skýringanna er að öllum líkindum að leita í fjölþættu samspili líffræðilegra, sálrænna og félagslegra þátta. Dæmi þar um eru hormónasveiflur tengdar blæðingum, meðgöngu, fósturlátum og barnsburði. Konur eru sem hópur kvíðnari að upplagi en karlar og gjarnari að ásaka sig þegar eitthvað fer úrskeiðis í daglegu lífi en karlar. Hafa ber þó í huga að meiri breytileiki er ávallt til staðar milli einstaklinga innan hópa en milli hópa.

Margar konur glíma við fjölþætt álag sem fylgir því að vinna utan heimilis, sinna heimilisstörfum og koma meira að umönnun eldri ættingja og sjúkra að jafnaði. Margar konur eru sérstaklega viðkvæmar eftir barnsburð. Hormónabreytingarnar svo og þær líkamlegu, ásamt aukinni ábyrgð með nýjum einstaklingi, geta verið þættir sem leiða til fæðingarþunglyndis. Meðferð hjá skilningsríkum lækni, ljósmóður eða hjúkrunarfræðingi í mæðraeftirliti og tilfinningalegur stuðningur maka og annarra ættingja við hina nýbökuðu móður eru afar mikilvæg til að hjálpa henni að ná bata. Meðferð þunglyndis hjá mæðrum með ungabörn er forsenda þess að þær hafi getu og löngun til að annast ungabarnið og njóta samvistanna við það.

Þunglyndi meðal aldraðra
Þunglyndi er óneitanlega algengt meðal aldraðra. Þar spila margir þættir inn í, svo sem lakari líkamleg heilsa, einsemd og breytt félagsleg staða. Þunglyndi er algengara hjá þeim sem eru einmana, hafa misst maka sinn, eiga við líkamlega sjúkdóma að stríða eða búa við kröpp kjör. Það er margt sem bendir til þess að þunglyndi kunni að vera vangreint meðal aldraðra og er það hugsanlega vegna hárrar tíðni líkamlegra kvartana samfara þunglyndi aldraðra. Vera má að hluti heilbrigðisstarfsfólks og sumir ættingjar líti á þunglyndiseinkenni meðal aldraðra sem "eðlileg" og því fái hinir öldruðu hugsanlega síður viðeigandi meðferð. Mikilvægara kann þó að vera að aldraðir einstaklingar sem þjást af þunglyndi átta sig e.t.v. ekki alltaf á því hvað er á ferðinni og kunna að líta á vanlíðan sína sem eðlilegan fylgifisk elli og lakari líkamlegrar heilsu.

Þunglyndi meðal barna og unglinga
Sú skoðun var lengi ríkjandi meðal sálfræðinga og geðlækna að þunglyndi væri mjög sjaldgæft meðal barna og unglinga. Í dag er vitað að þetta er rangt. Þunglyndi er frekar algengt meðal unglinga og kemur einnig fram hjá yngri börnum. Einkennin eru oft ekki alveg eins greinileg eins og hjá hinum fullorðnu.

Þunglyndi meðal barna getur lýst sér með ýmsum hætti. Algengast er að það birtist í formi depurðar, pirrings, gleðileysis og lakari einbeitingar en áður. Sum börn verða grátgjarnari en áður. Ekki er ólíklegt að börnin fari að kvíða mjög fyrir því að fara í skólann og vilji helst alltaf vera nálægt foreldrum sínum. Þættir eins og breytt svefnþörf (oft aukin hjá unglingum), breytt matarlyst (oft aukin hjá unglingum), miklar skapsveiflur, versnandi námsárangur, misnotkun áfengis og lyfja, lauslæti, grátköst, afbrotahneigð og flótti að heiman geta verið einkenni þunglyndis meðal unglinga. Það er athyglisvert að meðal barna er enginn kynjamunur hvað tíðnina varðar en frá 13-15 aldri skilur að og stúlkur verða helmingi líklegri til að eiga við þunglyndi og kvíðavandamál að stríða en drengir. Meiri hluti barna sem eiga þunglynda foreldra sýna ekki greinileg merki þunglyndis. Eftirfarandi þættir virðast skipta mestu máli í varðandi áhættuna á þunglyndi barnsins:

• Ef þunglyndi foreldra er skammvinnt er síður líklegt að það valdi þunglyndi barnanna
• Ef fleira en þunglyndi foreldris hrjáir fjölskylduna, svo sem atvinnuleysi, miklar skuldir eða miklir hjónabandserfiðleikar er líklegra að barn fari einnig að þjást af þunglyndi
• Því meiri og betri stuðning sem fjölskyldan almennt fær, þeim mun minni líkur eru á þunglyndi barnanna.

Þetta undirstrikar mikilvægi þess að foreldrar sem þjást af þunglyndi leiti sér hjálpar, ekki bara sín vegna, heldur einnig vegna barna sinna og maka.

Hvað veldur þunglyndi?
Ekki er vitað með vissu hvað það er sem veldur þunglyndi. Greina má ætlaðar orsakir gróflega í 3 flokka: Líffræðilega þætti, sálræna þætti og félagslega þætti. Þessi skipting er samt mikil einföldun því oftast spila ýmsir þættir saman þegar svæsið þunglyndi herjar á einstakling.

Líffræðilegar orsakir
Það er til fjöldinn allur af rannsóknum sem benda á að líffræðilegir þættir eigi sinn þátt í þróun þunglyndis. Sumar rannsóknir hafa bent til ójafnvægis eða skorts á ákveðnum boðefnum í heila, enda hafa flest þunglyndislyf áhrif á virkni þessara boðefna (serótónín og noradrenalín).

Erfðir
Erfðarannsóknir benda sterklega til að erfðir eigi nokkurn þátt í þróun þunglyndis, a.m.k. hjá þeim sem veikjast endurtekið. Þáttur erfða er samt langt frá því að vera auðskilinn og það er mjög erfitt að greina áhrif erfða frá áhrifum umhverfis vegna þess hve margir þættir fléttast iðulega saman í tilurð þunglyndis. Erfðaþátturinn er sterkari hjá þeim sem greinast með geðhvörf heldur en þeim sem greinast með þunglyndi en fá aldrei oflæti. Það er ekki sjúkdómurinn sjálfur sem erfist, heldur er það fremur tilhneigingin til að veikjast undir álagi.

Dægursveifla
Það er langt síðan menn vissu að lyndisraskanir og óeðlilegt svefnmynstur færu saman. Hvort tveggja þekkist, að svefntruflanir leysi sjúkdóminn úr læðingi og svefntruflanir séu hluti af sjúkdómsmyndinni, en hið síðarnefnda er þó mun algengara. Gildir það bæði um þunglyndi og örlyndi.

Sálrænir þættir
Þrátt fyrir að erfðir og líffræðilegir þættir eigi þátt í orsök þunglyndis eru ýmsir sálrænir þættir eða umhverfisþættir einnig mikilvægir.

Lengi býr að fyrstu gerð segir máltækið og flestum foreldrum er ljóst að margt getur haft mótandi áhrif á þroska barna. Rannsóknir hafa einkum beinst að áhrifum: 

• Gagnrýni í uppvexti
• Neikvæðs sjálfsmats
• Áunnins sjálfsbjargarleysis
• Missi foreldris, einkum móður, þegar börn eru ung að aldri
• Ofverndar án nærgætni

Lítum nú nánar á þessa þætti og nokkrar tilgátur um mikilvægi þeirra: 

Gagnrýni í uppvexti
Þegar þróun sjúkdóms er rannsökuð, er athugað vel hvort barnið hafi alist upp í umhverfi sem mótast af gagnrýni og tilætlunarsemi gagnvart því, en um leið tilfinningalegu skeytingarleysi gagnvart viðbrögðum þess. Þetta gerir barninu erfitt fyrir með að þróa og viðhalda sjálfsvirðingu sinni þegar það þarf að takast á við óhjákvæmileg áreiti uppvaxtaráranna. Þessi reynsla kann að hindra barnið í að þroskast í samræmi við eigin óskir og þarfir. Það verður fyrir vikið háð því að fá viðurkenningu, stuðning og umbun frá öðrum. Upp úr þessu getur þróast persónugerð sem einkennist af ónógu sjálfstrausti og hlédrægni, einkum gagnvart hagsmunaágreiningi og ósætti, þar eð þessir einstaklingar óttast að spilla tengslum við aðra. Óttinn við að móðga aðra eða spilla samskiptum við aðra getur þá orðið hamlandi vegna þess að viðurkenning annarra skiptir mjög miklu máli fyrir sjálfsvirðingu þeirra. Þessum einstaklingum vex í augum að fylgja eftir óskum sínum, kröfum og þörfum sem í augum flestra annarra er á hinn bóginn bæði nauðsynlegt og sjálfsagt.

Neikvætt sjálfsmat
Aðrar kenningar um geðlægð beina ekki athyglinni svo mjög að bernskuárum, heldur ganga út frá því að viðurkenning einstaklings byggist á skynsemi og reynslu. Í krafti slíkrar viðurkenningar sé tilfinningalíf og hegðun að verulegu leyti ákvörðuð af því hvernig einstaklingurinn lítur á sig eða metur sjálfan sig og samskipti sín við aðra. Í þunglyndi hættir sjúklingnum til að túlka boð frá umhverfinu á neikvæðan og gagnrýninn hátt og um leið styrkja það neikvæða og gagnrýna álit sem hann hefur á sjálfum sér. Þetta getur leitt til hugsunarháttar sem leggur áherslu á það leiðinlega, neikvæða og gagnrýna og það vill draga fólk niður.

Áunnið sjálfsbjargarleysi
Áunnið sjálfsbjargarleysi getur haft þýðingu við þróun alvarlegrar geðlægðar. Vonleysis- eða hjálparleysistilfinning eru algengir fylgifiskar þunglyndis Það kann að vera áunnið og stafa af því að einstaklingurinn hefur orðið fyrir því að geta ekki mótað lífsaðstæður sínar miðað við þarfir sínar. Slíkt sjálfsbjargarleysi gæti t.a.m. verið áberandi hjá börnum foreldra sem beita endurtekið andlegu eða líkamlegu ofbeldi og bregðast ekki við eða skynja ekki tilfinningarlegar þarfir barna sinna. Fullorðnir sem hafa verið beittir ofbeldi endurtekið sem börn eru í aukinni hættu að fá lágt sjálfsmat og hættir meira til að ásaka sjálfa sig og upplifa margvísleg sálræn og líkamleg einkenni undir álagi.

Foreldramissir
Foreldramissir einn og sér veldur ekki endilega lyndisröskunum. Þar þarf fleira að koma til, en aldur barna og sá stuðningur og umönnun sem þau hljóta í kjölfarið eru væntanlega þar mikilvægir þættir. Missir foreldris getur stafað af fleiri þáttum en dauðsfalli, t.d. skilnaði, flutningi tímabundið til annars landshluta eða lands og af veikindum.

Ofvernd án nærgætni
Sumar hafa talið ofvernd án nærgætni eða tilfinningu fyrir þörfum barnsins óheppilega fyrir sálrænan þroska barna. Þættir eins og skortur á viðurkenningu, mikil gagnrýni og skortur á tilfinningalegum stuðningi á uppvaxtarárum hafa þó líklega meiri áhrif á áhættu á þunglyndi á fullorðinsárum.

Hvernig fer greining fram?
Greining fer oftast fram í viðtali við sérfræðing, t.d. hjá klínískum sálfræðingi eða geðlækni. Algengt er að próf eins og Mælikvarði Becks á geðlægð (BDI) eða önnur sambærileg próf séu þar höfð til hliðsjónar. Slík próf eru ekki síður mikilvæg til að meta árangur meðferðar. Hér á landi er einkum stuðst við ICD-10 flokkunarkerfið á sjúkrastofnunum, en það er flokkunarkerfi sem gefið er út af alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni. Einnig er nokkuð algengt að sérfræðingar hér á landi noti viðmið greiningarkerfis bandaríska geðlæknafélagsins (DSM-IV).

Skilin á milli einstakra geðsjúkdóma geta oft og tíðum verið óljós. Þó er nauðsynlegt að greina vel á milli þunglyndis og annarra sjúkdómsmynda og/eða greina þá sjúkdóma sem eru einnig til staðar hjá viðkomandi.

Í fyrsta lagi þarf að greina þunglyndi frá lyndisröskun vegna líkamslegs sjúkdóms eða ástands. Gott dæmi um slíkt er vanstarfsemi skjaldkirtils, en hún veldur iðulega þunglyndi. Þarf þá ekki annað að koma til en gjöf skjaldkirtilshormóns til að lundin breytist til hins betra á nokkrum dögum. Fullur bati tekur þó lengri tíma. Þunglyndiseinkenni fylgja oft sjúkdómum í heila eins og heilablóðföllum og MS. Einnig þarf að greina þunglyndi frá lyndisröskun vegna lyfja eða vímugjafa. Sterar geta bæði valdið þunglyndi og örlyndi og vímuefni eins og kókaín, amfetamín og e-taflan geta valdið lífshættulegu þunglyndi í kjölfar neyslu. E-taflan er sérstaklega skæð og getur valdið viðvarandi þunglyndi sem hefur verið tengt skaða sem regluleg notkun hennar veldur á miðtaugakerfi.

Meðal þeirra sem eru eldri getur oft reynst erfitt að átta sig á því hvort hugræn einkenni (s.s. minnistap, skipulagsleysi og erfiðleikar með einbeitingu) séu vegna vitglapa (dementiu) eða þunglyndis. Í slíkum tilvikum þarf stundum að gera ítarlega læknisfræðilega, taugafræðilega og taugasálfræðilega greiningu til að greina á milli.

Þá er nauðsynlegt að greina þunglyndi frá eðlilegum viðbrögðum við óeðlilegum aðstæðum, s.s. þegar einstaklingar eru að ná sér upp úr sorg eða áföllum af einhverjum toga.

Hvaða sálfræðileg próf er notast við?
Þunglyndi er vandmeðfarið hugtak. Ekki er hægt að smella tommustokk á enni viðkomandi og mæla dýpt geðlægðarinnar og því þarf að meta hana með öðrum hætti. Í þeim tilgangi hafa verið þróuð ýmis próf fyrir heilbrigðisstarfsfólk og rannsakendur og sjálfspróf fyrir einstaklinga. Hið algengasta víða um heim er Mælikvarði Becks á geðlægð (Beck´s Depression Inventory-BDI). Þessi kvarði er notaður til að mæla dýpt geðlægðar og samanstendur af 21 fjölvalsspurningu sem mæla magn og styrk þunglyndiseinkenna. Það tekur u.þ.b. 5-10 mínútur að svara þessu prófi og er hægt að taka þetta próf með reglulegu millibili (t.d. viku- eða hálfsmánaðarlega) til þess að fylgjast með eigin lund og athuga hvort árangur af meðferð sé að skila sér.

Hvaða meðferð er í boði?
Það getur oft verið erfitt að tjá sig um eigin líðan og viðurkenna vanlíðan sína fyrir öðrum. Íslendingar hljóta oft þann áfellisdóm að þeir feli tilfinningar sínar og beri sig mannalega þrátt fyrir að undir niðri kraumi óyndi. Það er samt mjög mikilvægt að opna sig fyrir öðrum og tjá sig um eigin líðan enda er engin skömm af slíku. Þunglyndi er raunverulegt ástand og á engan hátt auðkenni þess að viðkomandi sé veikgeðja eða linur af sér.

Ýmsir meðferðarmöguleikar eru til að takast á við þunglyndi. Rannsóknir sýna að langflestir ná töluverðum bata eftir meðferð. Það er þó ýmislegt sem þarf að skoða þegar meðferð er valin, eins og t.d. hve alvarlegt þunglyndið er, hvað viðkomandi vill sjálfur og hvað læknir eða sálfræðingur hlutaðeigandi telur æskilegt. Engir tveir einstaklingar eru eins og þarf að taka mið af því. Oft og tíðum getur verið heppilegt að sameina t.d. lyfjameðferð og viðtalsmeðferð. Ávallt skal einnig hafa í huga að öll hreyfing og hollir lífshættir auka líkurnar á bata. En lítum nú nánar á þau meðferðarform sem rannsóknir styðja að gagnist í baráttunni við þunglyndi.

Viðtalsmeðferð
Það getur verið mjög gagnlegt fyrir þunglynda einstaklinga að komast í viðtalsmeðferð. Í vægari tilfellum er þetta oft eina meðferðarformið sem þarf til þess að hjálpa viðkomandi að létta sína lund. Margar ólíkar tegundir viðtalsmeðferðir fyrirfinnast og þykja árangursríkar, s.s. hugræn atferlismeðferð, atferlismeðferð, samskiptameðferð (interpersonal therapy) og fjölskyldumeðferð.

Hugræn atferlismeðferð
Í hugrænni atferlismeðferð við þunglyndi er unnið sérstaklega með hugsanir sjúklingsins enda einkennast hugsanir þunglyndis sjúklings af mikilli sjálfsgagnrýni, svartsýni og tilhneigingu til þess að mikla fyrir sér erfiðleika sem við er að etja. Meðferðin gengur út á að kenna einstaklingnum að vera gagnrýninn á þessar bjöguðu hugsanir í stað þess að samþykkja þær gagnrýnislaust og auk þess að gera tilraunir í daglegu lífi til að kanna hvernig hægt sé að ná sem mestum árangri í meðferðinni. Þannig má draga úr svartsýni og hjálparleysi sem einkennir hugsanagang í þunglyndi. Heimaverkefni miða að því að yfirfæra það sem lærist í meðferðartímum á raunverulegar aðstæður sjúklingsins og breyta þeim vítahring sem sjúklingar eru gjarnan komnir í með hegðun sína og hugsanir. Oft varir slík meðferð í 12-20 skipti.

Atferlismeðferð
Í þessu meðferðarformi er fyrst og fremst unnið með atferli sjúklingsins. Það er almennt erfiðara að hafa áhrif á líðan folks en atferli. Á hinn bóginn fylgir oft betri líðan breyttu atferli, t.d. í samskiptum á vinnustað eða í hjónabandi. Þannig er hægt að hefja ferli sem leiðir smám saman til betri lundar og betri samskipta. Þunglyndir einstaklingar eru oft ákaflega óvirkir og athafnasnauðir sem leiðir til þess að þeir velta sér upp úr eigin vanlíðan. Með því að leggja upp með breytt hegðunarmynstur er gjarnan hægt að hefja vaxtarhring sem leiðir til betri heilsu.

Samskiptameðferð
Þetta er skammtímameðferð sem tekur oftast 12-18 heimsóknir sjúklinga með vikulegu millibili. Þessi tegund meðferðarforms var þróuð sérstaklega til þess að takast á við þunglyndi og lögð er megináhersla á að leiðrétta eða breyta núverandi félagsstöðu sjúklings. Dagurinn í dag er í brennidepli í meðferðinni og þau samskipti sem verða á milli meðferðaraðila og sjúklings. Þau eru síðan yfirfærð á raunverulegar aðstæður.

Fjölskyldumeðferð
Fjölskyldumeðferð er stundum nauðsynlegt til að ná árangri í þunglyndismeðferð, einkum ef eitthvað í samskiptamunstri fjölskyldunnar veldur þunglyndi. Þunglyndi maka hefur ávallt mikil áhrif á hinn aðilann í sambandinu. Það ætti að vera regla í allri meðferð að bjóða maka hins veika að koma með í 1 eða fleiri viðtöl eftir aðstæðum.

Lyfjameðferð
Lyfjameðferð getur verið mjög gagnleg í baráttunni við þunglyndi. Þróun í framleiðslu geðlyfja hefur gjörbreytt stöðu þunglyndra til hins betra. Núna er hægt að velja úr mörgum lyfjategundum sem hafa í rannsóknum sannað ágæti sitt við meðferð þunglyndis. Almennt má segja um þessi þunglyndislyf að þau auki magn boðefnanna serótóníns og/eða noradrenalíns í heila, en það vill minnka í alvarlegu þunglyni, og komi þannig á jafnvægi í efnafræði taugakerfisins. Algengustu flokkar þunglyndislyfja eru serótónín-endurupptökuhemjarar (selective serotonin reuptake inhibitors - SSRI's) og þríhringa geðdeyfðarlyf (tricyclic antidepressants - TCA's). Einnig má nefna náttúrulyf sem inniheldur Jónsmessurunna - Jóhannesarjurt sem getur nýst fólki með vægari form þunglyndis. Það má þó ekki taka með hefðbundnum þunglyndislyfjum. Þá er hægt að nefna í þessu tilliti litíum, sem er notað þegar einstaklingar sveiflast mjög í lund, fara ýmist of langt upp eða of langt niður eða þegar geðlægðir eru endurteknar og alvarlegar þrátt fyrir langvinna lyfjameðferð með hefðbundnum þunglyndislyfjum. Ákvörðun um lyfjameðferð er tekin í samráði við heimilislækni, geðlækni eða aðra lækna sem einstaklingurinn er í meðferð hjá. Öll lyf geta haft aukaverkanir, þær eru vægari hjá nýrri og dýrari lyfjunum og koma ekki fram nema hjá minnihluta notenda. Nýrri geðdeyfðarlyf eru þó alls ekki virkari en gömlu þríhringalyfin.

Raflækningar
Raflækningar geta verið nauðsynlegar þegar þunglyndið er orðið mjög alvarlegt og hefur ekki svarað lyfjameðferð. Hinn veiki er svæfður fyrir hverja meðferð. Rafmagnið er notað til að kalla fram krampa, en þeir eru dempaðir með vöðvaslakandi lyfjum. Raflækningum geta fylgt vægar harðsperrur og tímabundin minniskerðing, en ekki langtímaaukaverkanir. Þessi tegund meðferðar hefur oft fljótvirk áhrif þar sem hún á við og gerir sjúklingi kleift að verða virkur þátttakandi í daglegu lífi á ný fyrr en aðrar tegundir meðferðar.

Hvað getur þú gert sjálf(ur)?
Einkenni þunglyndis koma fram í því að fólki finnst það vera úrvinda, einskis virði, hjálparvana og vonlaust. Það er ekki skrítið að þunglyndum sé á stundum skapi næst að gefast upp. Mikilvægt er að átta sig á því að þessi hugsanagangur og líðan er hluti af þunglyndinu. Þunglyndið þarf ekki að vera nema tímabundið ástand og endurspegla hugsanir í slíkum veikindum venjulega engan veginn hið rétta ástand og möguleika á betri líðan og aukinni getu til að takast á við erfiðleika. Þunglyndi felur í sér neikvæðan hugsunarhátt sem fjarar smám saman út eftir því sem líður á meðferð.

Þangað til skaltu hafa hugfast að:

• Setja þér raunsæ markmið og axla ekki of mikla ábyrgð. 
• Skipta stórum verkefnum í smærri, forgangsraða og gera það sem þú getur þegar þú getur. 
• Vera innan um fólk og trúa einhverjum fyrir líðan þinni, það er yfirleitt betra en tilfinningaleg einangrun. 
• Taka þátt í öllu sem lætur þér líða betur, og hafa hugfast að þótt þú njótir þess ekki eins og áður þá sé þetta hluti af því sem þú ert að gera til að ná betri líðan. 
• Létt líkamsrækt, bíóferð eða þátttaka í hvers konar félagslegum athöfnum gæti hjálpað. 
• Vera viðbúinn því að betri líðan kemur hægt á nokkrum vikum og að það geti komið slæmir dagar inn á milli. 
• Fresta stórum ákvörðunum þar til þunglyndinu léttir. Áður en þú gerir miklar breytingar- skilur eða skiptir um starf- skaltu ræða það við einhvern sem þekkir þig vel og hefur hlutlausari afstöðu til þinna mála.
• Reyna ekki að hrista ekki þunglyndið af þér og mundu að með meðferð og sjálfshjálp aukast líkurnar á betri líðan dag frá degi. 
• Muna að jákvæður hugsunarháttur leysir í vaxandi mæli hinn neikvæða af hólmi þegar meðferð fer að hafa áhrif. 
• Leyfa vinum og vandamönnum að hjálpa þér. 

Hvert á að leita?
Flest allir sálfræðingar og geðlæknar sem veita meðferð á annað borð geta aðstoðað við leit að réttum úrræðum. Ef hlutaðeigandi sérfræðingur hefur ekki sérhæft sig í meðferð þunglyndis er næsta víst að hann getur vísað á aðila sem er betur fallinn til þess að hjálpa þér. Heimilislæknar eru flestir vanir að meðhöndla þunglyndi hjá skjólstæðingum sínum og veita oft góð ráð og lyfjameðferð. Ef meðferð heimilislæknis skilar ekki árangri, þá mun heimilislæknir þinn vafalaust visa þér til geðlæknis eða klínísks sálfræðings til frekari hjálpar.

Hvernig geta aðstandendur veitt hjálp?

Aðstandendur gegna oft mikilvægu hlutverki í bata þunglynds einstaklings. Það er alkunna að gæði og magn þess stuðnings sem við hljótum frá okkar nánustu vernda okkur gegn streitu og álagi daglegs lífs. Aðstoð þeirra hindrar þó alls ekki alltaf þróun alvarlegs þunglyndis og sjálfsvíg eiga sér stað í sumum tilvikum þrátt fyrir mikla og góða aðstoð nánustu vina og aðstandenda. Eftir að meðferð er hafin geta aðstandendur flýtt fyrir batanum með stuðningi sem getur verið í formi hvatningar, eftirlits með lyfjagjöf og samverustundum. Einkum er hjálplegt að reyna að virkja hinn veika eftir mætti. Meðferðaraðilar geta oft leiðbeint fjölskyldunni í þessu ferli. Með sama hætti getur skortur á nánum tengslum og stuðningi aukið líkurnar á því að þunglyndi verði langvinnt. Í sumum tilvikum er þó um mjög alvarlegt þunglyndi að ræða sem krefst margvíslegra úrræða og er mikilvægt að aðstandendur gefist ekki upp þótt móti blási heldur leiti allra mögulegra leiða til úrbóta fyrir hinn veika. Stundum getur þá þurft að koma til innlagnar á geðdeild um tíma.